راهكار تحصيل خوش اخلاقى و مبارزه با بداخلاقى و علاج آن عبارت است از:

1. توجه به ارزش و آثار خوش اخلاقى و آثار نيك آن و همچنين زشتى بداخلاقى و
آثار بد آن: براى اين منظور بهترين راه موجود، مطالعه ي روايات و آياتى
است كه در زمينه حسن خلق و سوء خلق وارد شده است. در اين زمينه فعلا سخن
نمي گوييم چون در فصلي مستقل بدان خواهيم پرداخت.

راه ديگري كه وجود دارد مطالعه در احوال مردمان است. در جامعه افراد خوش
اخلاق و بد اخلاق فراوانند. با كمي دقت در احوال ديگران خواهيم ديد كه
افراد خوش اخلاق در زندگي و روابط خود موفق تر و شادتر اند، سالم تر زندگي
مي كنند، روزي آن ها بيشتر است، دوست داشتني تراند و بيشتر مورد احترام
مردم هستند. مردم به آن ها اعتماد و وثوق بيشتري دارند و از لذت و سعادت
بيشتري برخوردارند و در مقابل آدم هاي بداخلاق كم روزي، منزوي، غمگين،
بيمار و داراي شخصيتي شكننده تر هستند و از زندگي خود جز رنج و زحمت نصيبي
ندارند.


2. پرورش عواطف انساني: يكى از ابعاد مهم وجودى انسان عواطف طبيعى، انسانى و
ايمانى او است. دوست داشتن ديگران و ايجاد رابطه عاطفى با ساير انسان ها
قابل رشد و تربيت است. انسان هاي مهربان شاخص ترين و دوست داشتني ترين
افراد جامعه و يك فاميل هستند. قسمت بزرگى از لذت و شادى زندگى از طريق
ايجاد ارتباط عاطفى با ديگران تأمين مي شود بايد توجه نمود كه اين شادى و
لذت از طريق خوش اخلاقى، يعنى ايجاد رابطه ي عاطفى مثبت، محبت كردن و دوست
داشتن ديگران بدست مي آيد و بد اخلاقى كه در واقع همان رابطه ي عاطفى منفى
است، موجب كدورت و عذاب زندگى خواهد بود و ديگران را از گرداگرد انسان مي
پراكند. على(ع) فرمود: بداخلاقى زندگى را سخت مي كند و موجب عذاب نفس است.

3. تمرين و نهادينه سازي: از راه هاى ديگر تحصيل خوش اخلاقى و رفع بداخلاقى
تمرين عملى خوش اخلاقى هنگام برخورد با ديگران است. هر كس قادر است با يك
تصميم قوى و عزم جزم با رعايت اصل تدريج، به تمرين عملى در اين زمينه
بپردازد. اگر كسى تصميم بگيرد حداقل به مدت چهل روز در برخورد خود نسبت به
اطرافيان تجديد نظر نمايد و در اين مدت باروئى گشاده، لبى خندان و رابطه ي
صميمى برخورد نمايد، نرم و زيبا سخن بگويد، قطعا نتايج خوبى خواهد گرفت.

يكي از مهمترين كار هايي كه در اين زمينه بايد تمرين كرد برخورد شاد است.
سلام و احوالپرسى توأم با تبسم، دست دادن و گاهي كه فاصله ها زياد مي شود،
معانقه همراه با صميميت و احترام، اولين فن موثر ارتباطى، به منظور تمرين
خوش اخلاق بودن و همچنين جلب محبت ديگران است. اولين لحظه ملاقات از اهميت
فوق العاده ي برخوردار است، به نحوى كه موفقيت يا شكست در امر دوست يابى به
آن بستگى دارد.


معمولاً افرادى كه ما با آنها ملاقات مي كنيم دو دسته اند:

دسته اول برخوردى شاد و صميمى دارند. اين دسته داراى محبوبيت اجتماعى و دوستان فراوان ترى هستند

دسته دوم در برخورد اوليه خشك و بي روح مي نمايند. كسانى كه لبخند زدن به
چهره ديگران بر ايشان دشوار است. افراد اين گروه يا تنها هستند و يا دوستان
كمى دارند.
در فرهنگ دينى ما، نسبت به سلام كردن، مصافحه و تبسم، احترام، محبت و ابراز علاقه قلبى سفارش و اهتمام فراوان شده است.

عدى بن حاتم مي گويد: "وارد مدينه شدم. پيامبر خدا(ص) مرا شناخت از جاى خود
برخاست و دست مرا گرفت و به خانه خود برد... من از فروتنى وى غرق حيرت شدم
و از اخلاق پسنديده و ملكات فاضله، و از احترام فوق العاده ي كه نسبت به
تمام افراد قائل بود دريافتم كه وى فرد عادى، و فرمانرواى معمولى نيست.

حتّى وقتى كه عميقاً غمگين و ناراحت هستيد، سعي كنيد خود را شاد نشان دهيد و
تبسم نماييد. چنان كه امام على (ع) در توصيف مؤمن مي فرمايد: شادى مؤمن در
چهره او، واندوه وى در دلش پنهان است. (المؤمن بِشره فى وجهه، و حزنه فى
قلبه).(1) به قول حافظ:


با دل خونين لب خندان بياور همچو جام نى گرت زخمى رسد آيى چو چنگ اندر خروش.

4. شوخ طبعي: يكي ديگر از عوامل خوش اخلاقي، داشتن روحيه شوخي و مزاح است.
به عبارت ديگر جدي بودن زياد سبب سرد شدن روابط مي شود، بنابراين گاهي هم
شوخي و مزاح لازم است. ولي بايد توجه داشت كه شوخي كردن رفتار بسيار ظريفي
است كه اگر مناسب نباشد تأثير معكوس مي دهد. يعني به جاي شاد كردن، سبب
ناراحتي فرد مي شود. پس بايد در شوخي ها به شخصيت فرد لطمه وارد نشود و
احترام او كاملا حفظ شود و شخصيت و وقار فرد شوخي كننده نيز تضعيف نگردد.

5. نگرش توحيدي: راه بنيادين تحصيل خوش اخلاقى، نگاه توحيدي و عرفاني به
هستي و انسان ها است؛ يعنى توجه به اين معنى كه تمامى انسان ها در حقيقت
مظاهر و آفريده هاي حق تعالى هستند و هر گونه برخوردى با آن ها، در واقع
برخورد با آفريننده آنان محسوب مي شود. احترام و مهربانى با هر انساني، در
واقع احترام به پديدآورنده ي او به حساب مي آيد و ترش روئى و نا مهربانى با
ايشان نيز بي ارتباط با خالق آن ها نيست. در يك مثال ساده چگونه است كه
احترام و برخورد نيك و بد ما با فرزند كسي كه او را مي شناسيم، به نحوي به
پدر او باز مي گردد، ما اگر با فرزند شخصيتي كه او را دوست مي داريم روبرو
شويم، او را به خاطر پدرش گرامي مي داريم و يا ممكن است نسبت به فرزند يك
شخصت ستمگر و دشمن خدا، روي خوش نشان ندهيم، هرگونه معامله اي با خلق نيز
در حقيقت معامله با خالق آنها به حساب مي آيد. بايد به اين نكته مهم توجه
داشته باشيم كه ما از طريق روابطي كه با خلق خداي تعالي داريم و نوع برخورد
شايسته و ناشايست، در حقيقت با خدا معامله مي كنيم و به خدا نزديك يا دور
مي شويم.


تمامي اين انسان ها بندگان خداي هستند و او است كه همه آن ها را آفريده و
آفريدگان خود را دوست دارد و هرگز راضى نمي شود كسي با ايشان به ناحق
برخوردى نامناسب و ناشايست داشته باشد، از آن روي يكي از راه هاي مهم جلب
رضايت خويش را در گشاده روئى با خلق و تحصيل رضايت مخلوق و خدمت به آن ها،
قرار داده.


به خاطر همين پيوند عميق ميان خالق و مخلوق است كه در روايات وارد شده است:
من لم يشكر المنعم من المخلوقين، لم يشكر الله عزوجل.(7) كسى كه از مخلوق
تشكر نمي كند در حقيقت از خالق آنها تشكر نكرده است. اين يك قاعده كلي است و
كسى كه نسبت به مخلوقات الهى ترش روئى نمايد، اين نوع برخورد، به نوعي ترش
رويي با خداوند محسوب مي شود.

نگرش توحيدي باعث مي شود كه ما بسياري از كينه هايي كه نسبت به ديگران
داريم فراموش كنيم، دشمني ها را كنار بگذاريم، اهل گذشت باشيم و بدي هاي
آنان را به دل نگيريم، هرگز با كسي خشونت نورزيم، به خاطر خداوند، درشتي آن
ها را تحمل كنيم، با بردباري و مدارا با همگان رفتار نماييم و خوش اخلاق
باشيم.


6. اصلاح شخصيت اخلاقي: دومين راه بنيادين تحصيل خوش اخلاقي، اصلاح شخصيت
اخلاقي و ملكات دروني است. اخلاق خوش ظاهري و گشاده رويي از جهتي برآيند و
بازتاب شخصيت دروني و فضايل خلقي نهادينه شده در باطن انسان است. كسي كه از
ديگران متنفر است و نسبت به آنها كينه دارد، چگونه مي تواند در برخورد
اجتماعي خود با آنها، روي خوش، چهره اي خندان و همراه با صميميت داشته
باشد. آدم حسود همين طور. چطور مي توانيم توقع داشته باشيد كه يك آدم حسود
با محسود خود شاد برخورد نمايد، خود خواهي، خودبيني، تكبر، غرور و
خودپسندي، خشم و عصبانيت و پرتوقع بودن، همه عوامل بد اخلاقي هستند. اگر
بخواهيم در ظاهر انسان خوش اخلاق و خوش برخوردي باشيم، يكي از راه هاي
اساسي آن اين است كه رزايل اخلاقي را از درون خود بپالاييم، تا درون انسان
پاك و زلال نباشد، آبي كه از چشمه وجود او مي جوشد، زلال و شفاف نخواهد
بود. به قول شاعر از كوزه همان برون تراود كه در او است.


براي مطالعه بيشتر ر.ک :


1- معراج السعاده، ملا احمد نراقي، مقام سوم، مبحث غضب و حلم

2- اخلاق در قرآن، آيت الله مکارم شيرازي، ج 3، ص 135 و 377.

پي نوشت ها:


1- نهج البلاغه، حكمت 333.

2- عيون اخبار الرضا، ج2 ، ص 24.