مشاوره خانواده رایگان عطاملک

نسخه‌ی کامل: مطابقه و مقابله در تاریخ جهانگشای جوینی
شما در حال مشاهده‌ی نسخه‌ی متنی این صفحه می‌باشید. مشاهده‌ی نسخه‌ی کامل با قالب بندی مناسب.
درباره کتاب تاریخ جهانگشای جوینی اگر می‌خواهید تحقیق کنید مطلب زیر را از دست ندهید
چکیده: "تضاد" یکی از آرایه‌های بدیع معنوی است. تضاد یا مطابقه ، وقتی در سطح کلام پیدا شود ، مقابله نام می‌گیرد. تضاد و مقابله ، واژه‌هایی هستند که تقابل و تخاصم را در ذهن تداعی می‌کنند. کتاب "تاریخ جهانگشای" به قلم عطاملک جوینی در عهد مغول و در زمینه تاخت و تاز چنگیزخان و دار و دسته‌اش نوشته شده است.

از آنجا که شیوه‌های نگارش در هر دوره متأثر از عوامل اجتماعی و سیاسی آن دوره می‌باشد و شخص نویسنده نیز به عنوان عضوی از جامعه ، از این عوامل تأثیرپذیر است؛ لذا بعید نیست که بسامد استفاده از یک "آرایه" بدیعی ، آگاهانه یا ناخودآگاه منعکس کننده پیامی باشد که از ضمیر نویسنده سرچشمه گرفته است.

با این دیدگاه مطابقه و مقابله را در تاریخ جهانگشای بررسی کرده‌ایم.
- واژه‌های کلیدی: مطابقه و مقابله - تاریخ جهانگشای جوینی - تأثیرات اجتماعی

- مقدمه:
نثر فارسی در دوره بین حمله چنگیز و تیمور رونق بسیار داشت. موضوعی که به رواج نثر فارسی در این دوره کمک کرد تألیفات متعدد و مفصلی است که در تاریخ اعم از تاریخ عمومی و تاریخ مغول معین شده است. سبک نثر دوره مغول خصوصاً سبک قرن هفتم با شدت تمام تحت تأثیر سبک نثر آخر دوره سلجوقی و خوارزمشاهی است. مهمترین سبک رایج این دوره ، سبک نثر مصنوع است. تاریخ جهانگشای جوینی یکی از کتابهای تاریخی است که به همین سبک نوشته شده است. بهره‌گیری از صنایع بدیعی اعم از لفظی و معنوی در این کتاب مشهود است. از میان صنایع بدیع معنوی ، صنعت "تضاد" که نوعی تناسب منفی است بسامد بالایی در این کتاب دارد.

"تضاد" یا "مطابقه" ، وقتی در سطح کلام و بین جملات و عبارات ایجاد شود "مقابله" نامیده می‌شود.

عناوین "تضاد" و "مقابله" ناخودآگاه ، تقابل و تخاصم را در ذهن تداعی می‌کند. بعید نیست که در شرایط تاخت و تاز مغول و مقابله نظامی چنگیزخان با شاهان و حاکمان ممالک و ولایات دور و نزدیک از جمله ایران ، استفاده از این صنعت یا آرایه ادبی در تاریخ نگاری به ویژه تاریخ جهانگشای ، حامل پیامی باشد. پیامی که پرده از ضمیر پنهان آگاهان آن عصر بر می‌دارد. آگاهانی که تحت تأثیر شرایط نابسامان محیطی و مخاصمات سیاسی و اجتماعی ، آگاهانه و یا ناخودآگاه با بهره‌گیری از یک آرایه ، آینه‌ای فرا روی اجتماع قرار داده‌اند.

اینک با مرور بخشی از تاریخ جهانگشای ، نمونه‌هایی از مطابقه و مقابله را مشخص و بررسی می‌کنیم.

الف) دیباچه
- رزاقی که از راه ربوبیت برمائده کرمش موحد و ملحد یکسان است (تاریخ جهانگشای جوینی - به اهتمام دکتر احمد خاتمی ، 1387 ، چ اول ، صفحه 171 - همه ارجاعات بعدی هم به صفحات همین کتاب است). در این عبارت ، موحد و ملحد ، آرایه تضاد (مطابقه) را ایجاد کرده‌اند. در اینجا بین دو واژه تناسب منفی (تضاد) وجود دارد.
- آفریدگاری که اثبات وحدانیت او در هر ذره‌ای از ذرات مکونات موجود است (صفحه 171)
در این سطر نیز نوعی مطابقه دیده می‌شود و آن بین کلمات آفریدگار و مکونات (آفریده‌ها)است . زیرا میان لازمه معنی دو واژه مذکور تضاد (مطابقه) وجود دارد.
- کریمی که یک قطره از بحار موهبت او باران مدرار نیسان است. (صفحه 172)
مطابقه (تضاد) بین قطره و بحار (دریاها).
-ظاهری که عقول عقلا در عظمت کمال او حایر است ؛ باطنی که اوهام و اضمام از کنه معرفت جلال او قاصر است (ص 172)
در اینجا بین بعضی از واژه‌های دو عبارت ، مقابله وجود دارد. هنگامی که تضاد (تناسب منفی) در سطح کلام یعنی بین همه و یا برخی از واژه‌های یک جمله با جمله دیگر باشد ، صنعت "مقابله" به وجود می‌آید.
-غفاری که نسیم لطفش ماده بقای هر دوستار آمد ، قهاری که جلاد عنفش تیغ آبدار تاتارگشت (ص 172) در این دو جمله هم ، مقابله دیده می‌شود.
- برگزیدگان امت و متبعان سنت او از یاران و اهل خاندان که نجوم آسمان هدایت و رجوم شیطان غوایتند (ص 173) بین هدایت و غوایت (گمراهی) مطابقه وجود دارد.
- امداد آن به امتداد ایام و لیالی پیوسته (ص 173) بین ایام و لیالی ، مطابقه است.
- اشجار به خاصیت گریه ابر بهار ، خنده زنان شوند (ص 174) مطابقه بین گریه و خنده .
- مطیعان و بندگان حضرتش سریر خیمه بر ثریا افراخته ، مخالفان ... شراب وبیل چشیده (ص 174) مطابقه بین مطیعان و مخالفان.
- وعثای سفر به حضور همایونشان سهولت حضر داشت (ص175) بین "وعثای سفر" و "سهولت حضر" مطابقه وجود دارد.
- جوان جوانبخت پیر عزیمت (ص 175) مطابقه جوان و پیر.
- معرض سیوف آبدار شدند و در حجاب تراب ، متواری ماندند (ص 176) بین معرض و متواری مطابقه وجود دارد.
- در صفحات 178 تا 180 در چند سطر متوالی ، مطابقه‌ها و مقابله‌های متعددی وجود دارد که به خوبی نمایانگر تقابل ارزشها و ضد ارزشها و مبین شرایط نابسامان اجتماعی در دوره مغول است.
- و اکنون عقل که جنون جوانان است روی نمود (ص 181) مطابقه "عقل" و "جنون"
- و اگر در اطراف تفریط و افراط طریق انبساط مسلوک داشته است (ص 184) مطابقه تفریط و افراط
- تقریر تحریر صورت واقعات ... خساست طینت نگردد و ... مقابح را در صورت زیبا بیند و پلاس دیبا پندارد (ص 184) مقابله بین صورت و طینت ، مقابح و زیبا و پلاس و دیبا وجود دارد.
- از نکبت اخیار و استیلای اشرار (ص 185) مقابله در بین دو ترکیب وجود دارد.
- اما آنچه از راه عقل و نقل بدان می‌توان رسید و از فهم و وهم نه دور است ... چنانکه رطوبت از آب و حرارت از آتش ... آفتاب دین محمدی سایه بر دیاری افکند ... جز پای ناپاک عبده اللات و العزی خاک ایشان را بنسوده و اکنون چندان مؤمن موحد روی بدان جانب نهاده است (ص186) مقابله در بین اجزاء جملات مشخص است.

- در مقابل بیوت اصنام ، صوامع اسلام ساخته (ص 187) بین لازمه معنی بیوت اصنام (بتخانه‌ها) و صوامع اسلام (عبادتگاه مسلمین) مطابقه وجود دارد.

- اولاد مشرکان ... در دست مسلمانان آمده‌اند (ص 187) مطابقه مشرکان و مسلمانان .
- و در میان ظلمت ، نوری ساطع (ص 188) مطابقه ظلمت و نور
- هر کجا نور ولای حق تجلی کند ، ظلمات کفر و فسوق مضمحل و متلاشی شود ، چون ضباب که به ارتفاع آفتاب ، پایدار نبود (ص188) مقابله بین واژه‌های جملات ، معلوم است.
- گران پله و سبکبار (ص 189) مطابقه گران و سبک و نیز از نظر لازمه معنی ، دو ترکیب تناسب منفی دارند.
- ایل و منقاد شوند و ترک عصیان و عناد گیرند (ص 190) مقابله ، واضح است.
- عوام پای بسته ... دست گشاده شدندی ... و انصاف که ... مفتوح و گشاده است ، مغلق ماندی و نظام مصالح عباد به یکپارچگی مختل گشتی و از اینجا روشن شود و ظلمت شک برخیزد (ص 192) مقابله در بین اجزاء جملات ، مشهود است: بسته و گشاده ، مفتوح و مغلق ، نظام و مختل ، روشن و ظلمت.
- آن جماعت از خواب غفلت ، متقیظ شوند و از سکوت جهالت ، افاقتی یا بند (ص 193) مقابله خواب و متقیظ (بیدار) و سکوت و افاقت.

ب) فصل در چگونگی احوال مغول پیش از عهد دولت و خروج چنگزخان:
- همای اقبال چون آشیانه کسی را مأوی خواهد ساخت و صدای ادبار آستانه دیگری را ملازمت نمود ... آن یکی در اوج دولت و دیگری در حضیض مذلت ، اما مقبل را قلت آلت و ضعف حالت از ادراک به مقصود مانع نیست و مدبر را کثرت عدت و فرط اهبت از امساک موجود ، نافع نه (صص 194 و 195) مقابله در بین جملات ، معلوم است.
- و از مضایق شدت به فراخی نعمت رسیدند و از زندان به بستان و از بیابان درویشی به ایوان خوشی و از عذاب مقیم به جنات نعیم ... بضاعات که از اقصای مغرب می‌آرند به نزدیک ایشان می‌کشند و آنچه در منتهای مشرق می‌بندند در خانه‌های ایشان می‌گشایند (ص 197) مقابله در بین اجزاء جملات ، دیده می‌شود.
در ادامه برای احتراز از اطاله کلام ، مواردی از مقابله و مطابقه را که در این فصل از تاریخ جهانگشای وجود دارد موجزوار نقل می‌کنیم:

- مضایق و تنگی - وسعت و نیکی (ص 198)
- کسر شوکت اعادی و رفع درجه موالی (ص199)
- قوت عدد و قلت عدد (ص 199)
- خویش و بیگانه (ص 200)
- رسوم ذمیمه - عادات پسندیده (ص 201)
- مشافهه و مغایبه (ص 203)
- خاص و عام (ص 203)
- سلطان و عامی (ص 203)
- قلت و کثرت (ص 203)
- راست و چپ (ص 203)
- نقیر و قطمیر (ص 203)
- پیش‌تر و باز پس - شب و روز - کمی و بیشی (ص 203)
- شیران با گوران خوگر ، ضباع با ثعالب مستأنس شده ، ذئاب با ارانب ندیم آمده (ص 204 و 205)
- سرا و ضرا (ص 206)
- بأس و نوش - صادر و وارد - خرد و بزرگ - شریف و وضیع (ص 207)
- تقدیم و تأخر (ص 209)
- عزیمت دشمنی کنند یا دشمنی قصد ایشان کند (ص 209)
- ذکور و اناث (ص 217)
- اختیار و اجبار (ص 218)
- تشیید و تمهید (ص 219)
- بنین و بنان - اخوان و اخوات (ص 220)
- مخفی و ظاهر (ص 226)
- موافقت و مخالفت (226)
- مخلی و موقوف (ص 226)
- کر و فر (ص 227)
- مؤمنان سرافراز و بت پرستان پای مال (ص 228)
- صامت و ناطق (ص 229)
و موارد دیگری از این دست.

نتیجه:
با استخراج نمونه‌هایی از مطابقه و مقابله و بررسی آنها به این نتیجه می‌رسیم که اولا تأثیر عوامل محیطی بر طرز نگارش مؤلفین هر دوره ، بدیهی است ثانیاً در تاریخ جهانگشای جوینی ، آنجا که به ذکر ددمنشی و تاخت و تازهای قوم مغول بصورت جزئی‌تر پرداخته می‌شود بسامد استفاده از صنعت "تضاد" یا "تناسب منفی" افزون می‌گردد.

اثبات این مطلب البته نیازمند تدقیق و کنکاش بیشتری است که به یاری خدا در فرصتی فراخ‌تر به آن پرداخته خواهد شد.

منابع:

1- تاریخ جهانگشای ، جوینی ، عطاملک - به کوشش دکتر احمد خاتمی ، نشر علمی ، تهران ، 1387

2- نگاهی تازه به بدیع، دکتر سیروس شمیسا ، انتشارات فردوس ، تهران ، 1383
گردآورنده: حسین عبدی معاون فرهنگی ، هنری
حوزه هنری استان گلستان
بابا دمت گرم. چه حوصله ای داری [تصویر:  biggrin.gif]