امام الحرمين جويني از جمله انديشمندانمسلمان ايراني است كه مانند بسياري ديگر از متفكران اين ديار ناشناخته مانده است. اين واقعيت به ويژه درباب انديشه هاي سياسي مطرح شده از سوي وي به خوبي نمايان است. به طوري كه به فارسي تقريبا منبعي در اين باره وجود ندارد؛ تنها مي توان به يك منبع ترجمه شده كوتاه اشاره داشت. متن حاضر در مسير شناسايي انديشه سياسي امام الحرمين آراء سياسي وي را بررسي مي کند.

امام الحرمين جويني که از او به عنوانيکي از نامورترين متکلمان اشعري ياد کرده اند، بيشترين تأثير را در گسترش مذهب اشعري داشته و پس از کساني چون باقلاني اين مذهب را به کمال رساند و به آن رنگ عقلي و استدلالي داد. پرداختن به انديشه سياسي جويني، با توجه به علاقه اصلي او به کلام، در قياس با سياست، در چارچوب کلام سياسي انجام خواهد شد. کلام سياسي که جزئي از انديشه سياسي اسلام است، مبحثي جديد است که در آن به توضيح و تبيين آموزه هاي کلان دين در باب مسائل سياسي مي پردازد. اين امر را به طور ويژه امام الحرمين در بحث امامت پي گرفته است که در ادامه با در نظر گرفتن امامت به عنوان بحث اصلي انديشه سياسي امام الحرمين و در چارچوب کلام سياسي به اين مبحث خواهيم پرداخت. در اين ميان سعي جويني بر آن است که بين ظرفيت هاي انديشه اشعري در امر سياست و امامت و شرايط و تغييرات ايجاد شده در زمانه خود که با ظهور حکومت سلطنتي همراه است هماهنگي برقرار کند. سؤالي که در اين ميان مطرح مي شود اين است که آيا جويني توانسته به ايجاد چنين هماهنگي دست يابد و اگر چنين بوده چگونه به اين امر دست يافته است؟ فرضي که نوشتار حاضر در جواب به اين سؤال پي خواهد گرفت اين است که جويني در فرايند ايجاد اين هماهنگي، محتاطانه و با توجه به چارچوب هاي کلامي در نهايت به مسيري مي رسد که شرايط زمانه بر انديشه سياسي وي فائق آمده و انديشه سياسي وي را به سوي حاکم مقتدر سوق مي دهد. نوشتار حاضر با روش توصيفي - تحليلي اين فرض را به امتحان و بحث گذارده و پس از طرح مقدماتي از زندگي و زمانه امام الحرمين که آشنايي بيشتر با او و بستر فكري اش را سبب مي گردد به انديشه سياسي وي خواهد پرداخت.

امام الحرمين جويني در هجدهم محرم سال417 ه.ق در قريه آزادور جوين، از توابع نيشابور، متولد شد. وي که «در زمان خود بزرگترين دانشمند اشعري مذهب خراسان به شمار مي آمد»1 در خانداني پرورش يافت که غالباً اهل فضل و دانش بودند. دوران زندگي جويني با دوره اي از فراز و فرود مذهب اشعري در خراسان و ديگر نواحي همراه بود؛ فرايندي که در چارچوب کلي تري مي توان از آن با عنوان «احياء گري اهل سنت و جماعت ياد کرد که در مقابله با چالش هاي ايجاد شده از سوي شيعيان و باطنيان بر ضد خلافت در جريان بود.»2 امام الحرمين از فقيهان برجسته شافعي در همين دوره بود که در ايران، يعني جايي که مذهب شافعي در آن شيوع وافر داشت، مي زيست. در همين دوران، يعني دوران سلطنت طغرل بيگ و وزارت کندري، در سال 445 ه.ق، طغرل بيگ دو سال پيش از ورودش به بغداد، اشعريان را مرتد اعلام نمود و فرمان لعن اشاعره بر منبرها را صادر کرد.3 در اين ميان اشعريان مورد تعقيب قرار گرفتند4 تا آنجا که فرمان دستگيري عالمان اشعري مسلک خراسان صادر شد و از تدريس آنها جلوگيري به عمل آمد. در نتيجه همين فرمان بود که امام الحرمين مخفيانه به حجاز رفت. ابن اثير علت اين مسافرت را «خشونت کندري و دستور لعن اشاعره توسط وي و به دستور طغرل بيگ مي داند که بزرگان اشاعره از جمله ابوالقاسم قشيري و ابوالمعالي جويني در خراسان را ناراحت و در نتيجه مجبور به ترک خراسان کرد.»5