ارامگاه منسوب به خواجه نجم الدین معروف به خواجه نجم الدین کبری
موقعیت جغرافیایی
این ارامگاه به فاصله ی 100 متری شمال غرب روستای زیرآباد از توابع شهرستا ن تاريخي وسرسبز جوين كه در15كيلومتري اين شهرستان قراردارد.
خصوصیات معماری بنا
پلان بنا
پلان نبا از انواع برج مقبره است، بقایای معماری موجود حکایت از مستحد ثاتی در اضلاع؛ جنوب،شمال وغرب بنا متصل به گنبد خانه دارد.بر بدنه ی دیوارهای گنبد خانه آثار طاق حکایت از الحاقاتی مستطیل شکل در طرفین بنادارد؛عناصر تزئینی بجا مانده،مقرنسها گچبری های محرابی حکایت از اعتبار و مورد توجه بودن بنا در زمان حیات بنا دارد.پی سازی بنا از سنگ به ارتفاع حدودا80 سانتی متر از سطح فعلی است.
پلان بنا از داخل هشت ضلعی و از بیرون تا ارتفاع حدود 6 متری چهار ضلعی است و ادامه آن که ساقه گنبد محسوب می شود منشور شانزده ضلعی و به ارتفاع حدودا5 متری می باشد.گنبد بنا دو پوش و شانزده وجهی است.قسمت خود (تیره پوشش دوم گنبد)از بین رفته لذا نزولات طبیعی مستقیما به آهیانه (پوشش اول گنبد از داخل زیر تیره) برخورد کرده؛ این موضوع باعث طلبه کردن اندود گچ در گنبد و نهایتا ریزش این عناصر شده و در اثر هوازدگی و فرسایش روند روبه تخریب بنا تشدید گردیده است .همچنین حذف فضاهای جنبی و تخریب آنها توسط عوامل انسانی و طبیعی باعث رانش گنبد گردیده که شکاف گنبد موید این موضوع است.و بطور ریتو تقارن و تعادل بنا به هم خورده است
ممکن است این شکاف ناشی از نشست پی هم باشد؛که در نتیجه نیاز به آسیب شناسی علمی با حفر سونداژهائی در بنا دارد.بررسی آسیب شناسی بنا از حوصله این کار بیرون است که در این مختصر مجال پرداختن به آن نیست آرزو است مسوولین نسبت به حفظ و احیاء این اثر ارزشمند با توجه به وضعیت آن به صورت اورزانسی اقدام نمایند.
پ- پلان فضاهای جنبی
از انهدام ا لحاقات بنا در اطراف توده هائی آجری بوجود آمده که این آجرها بعضا توسط اهالی در بنای منازلشان استفاده شده است،هر چند از انهدام این بنا تقریبا شکل پشته نسبت به سطح اطراف بوجود آمده لیکن از ته رنگ پلان آن می توان نسبت به بازشناسی پلان اولیه که تقریبا مستطیل شکل است پی برد.
ارتباط فضای داخلی بنا با فضاهای جنبی با چهار در گاهی از چهار سمت جغرافیایی صورت می گرفته، در حال حاضر فقط در گاهی ضلع شرقی بنا باز است.در اضلاع داخلی طاقنما های رفیع کم عمق به صورت مستطیل و مربع شکل قرار دارد،آهیانه گنبد از نوع عرقچین و رفیع روی ساقه هشت ضلعی نهاده شده است،ارتفاع خود گنبد تا کف بنا حدودا 12متر است. اندود گچ بر بدنه داخلی بنا دیده می شود که چشم نوازی خوبی در بنا با توجه به نقش محرابی گچی در طاقنما های فوقانی دارد؛حفاریهای غیر مجاز در جای جای این بنا مشهود است.واحتمالا سردابه بنا توسط حفاران غیر مجاز از بین رفته است.
چ- قدمت بنا
با توجه به اسلوب معماری بنا و تزئینات گچی محراب شکل،طاقنما های رفیع و باعنایت به پلان از انواع نوع برج مقبره و مقایسه این بنا با برج درویش عزیز در بابل ، برج قربان در همدان،همچنین برج های مقابر کاشان و قم، ثبوت این بنا در قرن 7 محرز است.
د- شخصیت مدفون در بنا
در عرف محلی به بنا قبر نجم الدین می گویند،اما در میان آگاهان محلی بنا منسوب به آرامگاه خواجه نجم الدین کبری بنیانگذار سلسه کبرویه است.
آقای رجبعلی لباف خانیکی در مجله وقف میراث جاویدان، مقاله ای ارائه داده است در آن مقاله، استناد به شجره نامه ی بدست آمده از شیروان شده که توسط آقای سید حسین ظهیری در اختیار میراث فرهنگی قرار گذاشته است،این سند را اینجانب به هنگام مرمت در آزمایشگاه نسخ خطی توس مشاهده کرده ام. این سند چون از جانب سبزواری ها و جوینی ها ارائه نشده، بدیهی است به دور از هر گونه جانبداری و تعصب و احیانا سیاسی کاری است لذا به شرح آن از زبان وقلم اقای رجبعلی لباف خانیکی پدر باستان شناسی خراسان و استاد گرییم می پردازیم:
طول شجره نامه حدودا 8 متر عرض آن 43 سانتیمتر که بعد از سرلوحه تذهیب با بسم ا... الرحمن الرحیم آغاز و به سنه((عشرین و تسع مائه بعد از هجره اشرف المرسلین و خاتم النبیی صلوات ا...سلامه علیه و علی ا... الجمعین)) ختم شده است.شیوه نگارش سند ثلث و تزیین آن قاب بندی های بین و کناره سند می باشد.مهره های متعدد در دوره های مختلف آن را تایید کرده اند.
قسمتی که مربوط به خواجه نجم الدین کبری و جوین است:
((...المیرزا حسن الاول ابن خواجه شمس الدین الکبری ابن جواجه جمال الادین الکبری و مدفن سادات الا ربعه فی جوار کثیر الانوار خواجه نجم الدین کبری فی صفحه الجوین فی قریه بقاک کبیره لها زیرآباد و النجم رالدین الکبری کان صاحب الریاضیات و صاحب الفتوات و صاحب المحمدین یعنی مجدالشریعه و مجدالطریقه و فخرالعرفان و مرجع الفقراء و هوابن خواجه کمال الدین کبری ابن خواجه جلال الدین الکبری و ابن خواجه علاء الدین الکبری ابن خواجه عبدالعظیم الکبری ...پایان سطر 62سند)).
تحلیل این بخش سند:
این بخش سند دلالت دارد بر اینکه چهار نفری که پیش از نجم الدین الکبری نام برده شده اند و بعد از حیات او حیات داشته اند جزوسادات کبرویه بوده و بخاطر حرمت و قداست خواجه نجم الدین در جوار آرامگاه او در زیرآباد به خاک سپرده شده اند،بنابراین مجموعه معماری منسوب به آرامگاه خواجه نجم الدین باید حداقل متعلق به چنج نفر باشد،دیگر اینکه ، خواجه نجم الدین کبری شخصیتی عرفانی و صاحب فتوا (مرجع) و پیشه ای شریعت و طریقت و دادرس تهید ستان بوده،و همچنین شخصیتی شایستگی این را داشته است، که مورد توجه و عنایت مردم باشد با این وجود از او با نام نسب فوق الذکر در هیچ کتابی اعم از کتب فرهنگ،انساب،تذکره،رجال و تواریخ اسم برده نشده است و هر جا نام (نجم الدین کبری)به میان آمده با آب و تاب شیخ نجم الدین کبری خیوقی را توصیف کرده اند که بسیاری از خصوصیات او با این خواجه نجم الدین مشابهت دارد،او را هم از مشاهیر عرفا و اکابر صوفیان دانسته اند و مکنی به ابوالجناب و ملقب به نجم الدین و طامه الکبری نام برده اند.
آقای رجبعلی لباف خانیکی با توجه به متون اقدم واصح و نبود نام نجم الدین الکبری زیرآباد جوین در تذکره ها و...گفته بنایی به سبک گنبدهارونیه توس در خیوه وجود دارد که به نام آرامگاه نجم الدبن کبری در زیرآباد دانست که شخصیت اسطوره ای او باعث خلق افسانه شهادت حماسی او شده است یا نه؟ اگر نه چرا جای شخصیت بزرگ و والای خواجه نجم الدین کبری مدفون در زیرآباد در متون خالی است؟
نظر شخصی نگارنده (عبدا...زاده)
الزام فوت خواجه نجم الدین کبری با توجه به متون اقدم واصح در خوارزم محرز نگردیده:مولف جهانگشای به قتل او در واقعه ی خوارزم اشاره ندارد،ابن اثیر در کامل ضمن حوادث سال 618 و همچنین در طبقات الشافعیه سبکی هم اشارتی به شهادت او در خوارزم نیست،مولف جامع التواریخ هم به کشته شدن خواجه با توجه به اینکه کشته شدگان را بعد از واقعه ی خوارزم بررسی کرده اند،با عنایت به موارد مذکور و با رویکرد که سندی متعلق به دوره صفویه مبنی بر مدفن خواجه نجم الدین الکبری در زیرآباد جوین کشف گردیده همچنین در باور قبلیسالخوردگان جوینی بنقل سینه به سینه از نیاکان خود مدفن خواجه را در زیرآباد جوین می دانند وسندی دال بر اینکه مدفن خواجه در جای دیگری باشد ارائه نشده لذا ممکن است مدفن خواجه نجم الدین کبری در زیرآباد جوین باشد،هر چند که مهر تایید بر این ادعا را یافته های علمی باستان شناسی در کاوش های محلی می زند،علی ایحال کتب زیر جهت تحقیق بیشتر معرفی می گردد:
1- زرین کوب،عبدلاحسین،دنباله جستجو درتصوف ایران چاپ اول1362انتشارات امیرکبیر ص89-358
2- رجوع شود به تحقیقات فروزانفر،شرح احوالو نقد آثار عطارا 29- 19؛رساله ای هم به نام:تحقیق در احوال و آثار نجم الدین کبری اویسی:تالیف منوچهرمحسنی تهران 1346 شمسی،نشر شده است.
3- طبقات الشافعیه سبکی ص 115
4-فوایح الجمال و فواتح الجلاد،طبع فریتس مایور یسبادن 1957 شماره 155 مقایسه شود با 123-124
5- ملفوظات علاء الدوله سمنانی، به نقل از نفحات انس 421
6- یافعی،مرآه الجنان وقایع سنه 618 مقایسه شود با: طریق الحقایق 2/153
7- درباره روایت صوفیه راجع به شهادت او و اینکه می گویند مولانا جلال الدین در یک غزل خود به نحوه شهادت او اشارت دارد رجوع شود به : نفحات الانس 4-423 در باب جنبه تاریخی قصه مقایسه شود.
8- تعدادی رباعیات منسوب به او رابرتلس در مجموعه گزارش های آکادمی علوم روسیه چاپ کرده،1924- برای ترجمه فارسی مقاله وی رجوع شود به:مجله یادگار 4/101-96 تعدادی از این رباعیات و بعضی از آنچه در مجموعه های دیگر به شیخ نجم الدین کبری منسوب شده است.با این همه،نقل بعضی اشعار فارسی و عربی در رسالات شیخ کبری علاقه او را به شعر نشان می دهد و تردید در انتشار رباعیات منسوب به او تردید در وجود قریحه شاعری او را الزام نمی کند،اینکه شیخ نظام اولیاء از قول او در حق شیخ شهاب الدین سهروردی نقل می کند که گفت ((هر نعمتی که در بشر ممکن است شیخ شهاب الدین را دادند الاذوق سماع)).
(فوایدالفواد/56)تمایل خود او را به سماع و شعر نشان می دهد.برای نمونه اشعار منسوب به او رجوع شود به ریاض العارفین241/240
9- رساله ای السایر الحایر از مارپن موله به سراه ترجمه جداگانه فارسی آن موسوم به:
رساله السایر الحایر و همچنین با رساله الاصول العشیره ، و کتاب آداب السلوک شیخ توسط مارین موله عنوان ذیل در قاهره در مجموعه سالنامه های اسلام شناسی چاپ شده است:مقایسه شود با مقاله مارین موله در مجله مطالعات اسلامی چاپ پاریس.
11- نفحات الانس/426.حبیب السیر 2/6478،مقا یسه شود با مقاله عباسی زریاب خویی،در مجله یغم 7/543
12- تاریخ گزیده طبع عبدالحسین نوای /668
13- متن نامه مجد الدین بغدادی یغما بال 12/92
14- دکتر احمد علی رجایی، معرفی یک نسخه خطی، یما 18/3-531
15- مجتبی مینوی - مقدمه عقل و عشق ، طبع دکتر نقی تفضلی 32/30 خود این تقسیر، یا دیگری از وی در واقع تکمله تفسیری بوده است که گویند شبح کبری به تصنیف آن آغاز کرده بود.
16- مرموزات اسدی، به اهتمام دکتر شفیعی کدکنی، تهران/101-99
17- فرهنگ معین- 18 فرهنگ لغت نامه دهخدا
18- جامع التواریخ رشید الدین فضل ا...(منابع از کتاب دنباله جستجو در تصوف ایران تالیف زنده یاد عبدالحسین زرین کوب نقل به مضمون گردیده است).
كسي كه به خودش احترام نگذارد، نبايد اميد داشته باشد كه ديگران، وي را ارجمند شمارند