مطابقه و مقابله در تاریخ جهانگشای جوینی

[ADMIN]

درباره کتاب تاریخ جهانگشای جوینی اگر می‌خواهید تحقیق کنید مطلب زیر را از دست ندهید

چکیده: "تضاد" یکی از آرایه‌های بدیع معنوی است. تضاد یا مطابقه ، وقتی در سطح کلام پیدا شود ، مقابله نام می‌گیرد. تضاد و مقابله ، واژه‌هایی هستند که تقابل و تخاصم را در ذهن تداعی می‌کنند. کتاب "تاریخ جهانگشای" به قلم عطاملک جوینی در عهد مغول و در زمینه تاخت و تاز چنگیزخان و دار و دسته‌اش نوشته شده است.

از آنجا که شیوه‌های نگارش در هر دوره متأثر از عوامل اجتماعی و سیاسی آن دوره می‌باشد و شخص نویسنده نیز به عنوان عضوی از جامعه ، از این عوامل تأثیرپذیر است؛ لذا بعید نیست که بسامد استفاده از یک "آرایه" بدیعی ، آگاهانه یا ناخودآگاه منعکس کننده پیامی باشد که از ضمیر نویسنده سرچشمه گرفته است.

با این دیدگاه مطابقه و مقابله را در تاریخ جهانگشای بررسی کرده‌ایم.
- واژه‌های کلیدی: مطابقه و مقابله - تاریخ جهانگشای جوینی - تأثیرات اجتماعی

- مقدمه:
نثر فارسی در دوره بین حمله چنگیز و تیمور رونق بسیار داشت. موضوعی که به رواج نثر فارسی در این دوره کمک کرد تألیفات متعدد و مفصلی است که در تاریخ اعم از تاریخ عمومی و تاریخ مغول معین شده است. سبک نثر دوره مغول خصوصاً سبک قرن هفتم با شدت تمام تحت تأثیر سبک نثر آخر دوره سلجوقی و خوارزمشاهی است. مهمترین سبک رایج این دوره ، سبک نثر مصنوع است. تاریخ جهانگشای جوینی یکی از کتابهای تاریخی است که به همین سبک نوشته شده است. بهره‌گیری از صنایع بدیعی اعم از لفظی و معنوی در این کتاب مشهود است. از میان صنایع بدیع معنوی ، صنعت "تضاد" که نوعی تناسب منفی است بسامد بالایی در این کتاب دارد.

"تضاد" یا "مطابقه" ، وقتی در سطح کلام و بین جملات و عبارات ایجاد شود "مقابله" نامیده می‌شود.

عناوین "تضاد" و "مقابله" ناخودآگاه ، تقابل و تخاصم را در ذهن تداعی می‌کند. بعید نیست که در شرایط تاخت و تاز مغول و مقابله نظامی چنگیزخان با شاهان و حاکمان ممالک و ولایات دور و نزدیک از جمله ایران ، استفاده از این صنعت یا آرایه ادبی در تاریخ نگاری به ویژه تاریخ جهانگشای ، حامل پیامی باشد. پیامی که پرده از ضمیر پنهان آگاهان آن عصر بر می‌دارد. آگاهانی که تحت تأثیر شرایط نابسامان محیطی و مخاصمات سیاسی و اجتماعی ، آگاهانه و یا ناخودآگاه با بهره‌گیری از یک آرایه ، آینه‌ای فرا روی اجتماع قرار داده‌اند.

اینک با مرور بخشی از تاریخ جهانگشای ، نمونه‌هایی از مطابقه و مقابله را مشخص و بررسی می‌کنیم.

الف) دیباچه
- رزاقی که از راه ربوبیت برمائده کرمش موحد و ملحد یکسان است (تاریخ جهانگشای جوینی - به اهتمام دکتر احمد خاتمی ، 1387 ، چ اول ، صفحه 171 - همه ارجاعات بعدی هم به صفحات همین کتاب است). در این عبارت ، موحد و ملحد ، آرایه تضاد (مطابقه) را ایجاد کرده‌اند. در اینجا بین دو واژه تناسب منفی (تضاد) وجود دارد.

- آفریدگاری که اثبات وحدانیت او در هر ذره‌ای از ذرات مکونات موجود است (صفحه 171)
در این سطر نیز نوعی مطابقه دیده می‌شود و آن بین کلمات آفریدگار و مکونات (آفریده‌ها)است . زیرا میان لازمه معنی دو واژه مذکور تضاد (مطابقه) وجود دارد.

- کریمی که یک قطره از بحار موهبت او باران مدرار نیسان است. (صفحه 172)
مطابقه (تضاد) بین قطره و بحار (دریاها).

-ظاهری که عقول عقلا در عظمت کمال او حایر است ؛ باطنی که اوهام و اضمام از کنه معرفت جلال او قاصر است (ص 172)
در اینجا بین بعضی از واژه‌های دو عبارت ، مقابله وجود دارد. هنگامی که تضاد (تناسب منفی) در سطح کلام یعنی بین همه و یا برخی از واژه‌های یک جمله با جمله دیگر باشد ، صنعت "مقابله" به وجود می‌آید.

-غفاری که نسیم لطفش ماده بقای هر دوستار آمد ، قهاری که جلاد عنفش تیغ آبدار تاتارگشت (ص 172) در این دو جمله هم ، مقابله دیده می‌شود.

- برگزیدگان امت و متبعان سنت او از یاران و اهل خاندان که نجوم آسمان هدایت و رجوم شیطان غوایتند (ص 173) بین هدایت و غوایت (گمراهی) مطابقه وجود دارد.

- امداد آن به امتداد ایام و لیالی پیوسته (ص 173) بین ایام و لیالی ، مطابقه است.

- اشجار به خاصیت گریه ابر بهار ، خنده زنان شوند (ص 174) مطابقه بین گریه و خنده .

- مطیعان و بندگان حضرتش سریر خیمه بر ثریا افراخته ، مخالفان ... شراب وبیل چشیده (ص 174) مطابقه بین مطیعان و مخالفان.

- وعثای سفر به حضور همایونشان سهولت حضر داشت (ص175) بین "وعثای سفر" و "سهولت حضر" مطابقه وجود دارد.

- جوان جوانبخت پیر عزیمت (ص 175) مطابقه جوان و پیر.

- معرض سیوف آبدار شدند و در حجاب تراب ، متواری ماندند (ص 176) بین معرض و متواری مطابقه وجود دارد.

- در صفحات 178 تا 180 در چند سطر متوالی ، مطابقه‌ها و مقابله‌های متعددی وجود دارد که به خوبی نمایانگر تقابل ارزشها و ضد ارزشها و مبین شرایط نابسامان اجتماعی در دوره مغول است.

- و اکنون عقل که جنون جوانان است روی نمود (ص 181) مطابقه "عقل" و "جنون"

- و اگر در اطراف تفریط و افراط طریق انبساط مسلوک داشته است (ص 184) مطابقه تفریط و افراط

- تقریر تحریر صورت واقعات ... خساست طینت نگردد و ... مقابح را در صورت زیبا بیند و پلاس دیبا پندارد (ص 184) مقابله بین صورت و طینت ، مقابح و زیبا و پلاس و دیبا وجود دارد.

- از نکبت اخیار و استیلای اشرار (ص 185) مقابله در بین دو ترکیب وجود دارد.

- اما آنچه از راه عقل و نقل بدان می‌توان رسید و از فهم و وهم نه دور است ... چنانکه رطوبت از آب و حرارت از آتش ... آفتاب دین محمدی سایه بر دیاری افکند ... جز پای ناپاک عبده اللات و العزی خاک ایشان را بنسوده و اکنون چندان مؤمن موحد روی بدان جانب نهاده است (ص186) مقابله در بین اجزاء جملات مشخص است.

- در مقابل بیوت اصنام ، صوامع اسلام ساخته (ص 187) بین لازمه معنی بیوت اصنام (بتخانه‌ها) و صوامع اسلام (عبادتگاه مسلمین) مطابقه وجود دارد.

- اولاد مشرکان ... در دست مسلمانان آمده‌اند (ص 187) مطابقه مشرکان و مسلمانان .

- و در میان ظلمت ، نوری ساطع (ص 188) مطابقه ظلمت و نور

- هر کجا نور ولای حق تجلی کند ، ظلمات کفر و فسوق مضمحل و متلاشی شود ، چون ضباب که به ارتفاع آفتاب ، پایدار نبود (ص188) مقابله بین واژه‌های جملات ، معلوم است.

- گران پله و سبکبار (ص 189) مطابقه گران و سبک و نیز از نظر لازمه معنی ، دو ترکیب تناسب منفی دارند.

- ایل و منقاد شوند و ترک عصیان و عناد گیرند (ص 190) مقابله ، واضح است.

- عوام پای بسته ... دست گشاده شدندی ... و انصاف که ... مفتوح و گشاده است ، مغلق ماندی و نظام مصالح عباد به یکپارچگی مختل گشتی و از اینجا روشن شود و ظلمت شک برخیزد (ص 192) مقابله در بین اجزاء جملات ، مشهود است: بسته و گشاده ، مفتوح و مغلق ، نظام و مختل ، روشن و ظلمت.

- آن جماعت از خواب غفلت ، متقیظ شوند و از سکوت جهالت ، افاقتی یا بند (ص 193) مقابله خواب و متقیظ (بیدار) و سکوت و افاقت.

ب) فصل در چگونگی احوال مغول پیش از عهد دولت و خروج چنگزخان:
- همای اقبال چون آشیانه کسی را مأوی خواهد ساخت و صدای ادبار آستانه دیگری را ملازمت نمود ... آن یکی در اوج دولت و دیگری در حضیض مذلت ، اما مقبل را قلت آلت و ضعف حالت از ادراک به مقصود مانع نیست و مدبر را کثرت عدت و فرط اهبت از امساک موجود ، نافع نه (صص 194 و 195) مقابله در بین جملات ، معلوم است.

- و از مضایق شدت به فراخی نعمت رسیدند و از زندان به بستان و از بیابان درویشی به ایوان خوشی و از عذاب مقیم به جنات نعیم ... بضاعات که از اقصای مغرب می‌آرند به نزدیک ایشان می‌کشند و آنچه در منتهای مشرق می‌بندند در خانه‌های ایشان می‌گشایند (ص 197) مقابله در بین اجزاء جملات ، دیده می‌شود.

در ادامه برای احتراز از اطاله کلام ، مواردی از مقابله و مطابقه را که در این فصل از تاریخ جهانگشای وجود دارد موجزوار نقل می‌کنیم:

- مضایق و تنگی - وسعت و نیکی (ص 198)
- کسر شوکت اعادی و رفع درجه موالی (ص199)
- قوت عدد و قلت عدد (ص 199)
- خویش و بیگانه (ص 200)
- رسوم ذمیمه - عادات پسندیده (ص 201)
- مشافهه و مغایبه (ص 203)
- خاص و عام (ص 203)
- سلطان و عامی (ص 203)
- قلت و کثرت (ص 203)
- راست و چپ (ص 203)
- نقیر و قطمیر (ص 203)
- پیش‌تر و باز پس - شب و روز - کمی و بیشی (ص 203)
- شیران با گوران خوگر ، ضباع با ثعالب مستأنس شده ، ذئاب با ارانب ندیم آمده (ص 204 و 205)
- سرا و ضرا (ص 206)
- بأس و نوش - صادر و وارد - خرد و بزرگ - شریف و وضیع (ص 207)
- تقدیم و تأخر (ص 209)
- عزیمت دشمنی کنند یا دشمنی قصد ایشان کند (ص 209)
- ذکور و اناث (ص 217)
- اختیار و اجبار (ص 218)
- تشیید و تمهید (ص 219)
- بنین و بنان - اخوان و اخوات (ص 220)
- مخفی و ظاهر (ص 226)
- موافقت و مخالفت (226)
- مخلی و موقوف (ص 226)
- کر و فر (ص 227)
- مؤمنان سرافراز و بت پرستان پای مال (ص 228)
- صامت و ناطق (ص 229)
و موارد دیگری از این دست.

نتیجه:

با استخراج نمونه‌هایی از مطابقه و مقابله و بررسی آنها به این نتیجه می‌رسیم که اولا تأثیر عوامل محیطی بر طرز نگارش مؤلفین هر دوره ، بدیهی است ثانیاً در تاریخ جهانگشای جوینی ، آنجا که به ذکر ددمنشی و تاخت و تازهای قوم مغول بصورت جزئی‌تر پرداخته می‌شود بسامد استفاده از صنعت "تضاد" یا "تناسب منفی" افزون می‌گردد.

اثبات این مطلب البته نیازمند تدقیق و کنکاش بیشتری است که به یاری خدا در فرصتی فراخ‌تر به آن پرداخته خواهد شد.

منابع:

1- تاریخ جهانگشای ، جوینی ، عطاملک - به کوشش دکتر احمد خاتمی ، نشر علمی ، تهران ، 1387
2- نگاهی تازه به بدیع، دکتر سیروس شمیسا ، انتشارات فردوس ، تهران ، 1383
گردآورنده: حسین عبدی معاون فرهنگی ، هنری
حوزه هنری استان گلستان

[reza]

بابا دمت گرم. چه حوصله ای داری